Met De Cultuur Loper werkt de school aan een opbouw in het cultuureducatieve programma. Hoe kun je daarin aansluiten op het cultureel bewustzijn van jongeren? Hoe werkt het cultureel bewustzijn van leerlingen uit het voortgezet onderwijs en wat vraagt het van docenten om hierop in te spelen?
Deze online handreiking is bedoeld om het gesprek tussen professionals – docenten, culturele aanbieders, cultuurbemiddelaars – aan te gaan over betekenisvol kunst- en cultuuronderwijs voor jongeren in het voortgezet onderwijs. De theorie van het cultureel bewustzijn laat zien wat cultuur is en wat cultuureducatie kan zijn. Dit kan de school vervolgens gebruiken om de eigen cultuureducatie [of het eigen curriculum cultuureducatie] uit te bouwen in samenspel tussen leraar, leerling, intermediair en aanbieders. Hierin kunnen de vier fases van De Cultuur Loper worden ingezet: verkennen, experimenteren, verdiepen en borgen.
Naast deze handreiking hebben we ook doorkijkjes in de culturele ontwikkeling van de basisschoolleerling ontwikkeld.
Wat is ‘cultureel bewustzijn’ precies?
Als we kunst- en cultuuronderwijs ontwikkelen vanuit een theorie* van cultuur, dan beschrijft deze theorie cultuur als het algemeen menselijke proces van reflectie, waarmee wij vorm en betekenis geven aan onszelf in de wereld. Dit vermogen ontwikkelen we tijdens ons leven in een specifieke omgeving. Wanneer we op die vele aspecten van cultuur reflecteren, zoals in kunst- en cultuuronderwijs, dan bouwen we daarmee aan een ‘cultureel bewustzijn’.
*Dit inkijkje in de ontwikkeling van het cultureel bewustzijn van jongeren is in grote lijnen gebaseerd op het proefschrift Tussen willen en weten (Copini, 2019), op Cultuur² (Van Heusden, Rass, Tans, 2019) en op Eén van hen (Copini, 2020).
Stappen in de ontwikkeling van het cultureel bewustzijn van jongeren
Vanuit onderzoek en praktijkervaring is er veel bekend over hoe jongeren (12-18 jaar) reflecteren op zichzelf, hun omgeving, op de wereld. Over welke vormen en media ze hiervoor inzetten. Over wat hen al dan niet aanspreekt en raakt.
De tijd dat we vanuit de ontwikkelingspsychologie in termen van strikte stadia en fases spraken, is wel voorbij. We zijn ons er steeds meer van bewust dat cultuurhistorische omstandigheden en allerlei omgevingsfactoren van invloed zijn op hoe kinderen en jongeren zich ontwikkelen, welke kansen ze krijgen en wat voor hen betekenisvol kan zijn.
Wanneer we voldoende oog hebben voor hoe ontwikkeling door een samenspel van biologische, sociaal-culturele en psychologische factoren wordt bepaald, kunnen we op basis van onderzoek nog steeds wel in grote lijnen iets zeggen over hoe jongeren zich ontwikkelen en waar we gebruik van kunnen maken als we onderwijs, cultuuronderwijs en cultureel aanbod ontwikkelen.
Lees hier verder voor meer uitleg en bekijk praktijkvoorbeelden van Brabantse docenten
10-14 jaar
De vaardigheden die jongeren beheersen/gebruiken zijn conceptueel:
- Abstracte concepten
- Gefragmenteerd, gedifferentieerd zelfbeeld
- Geen innerlijk conflict
- Conformistisch, sociaal wenselijk
- Toepassing conceptuele kaders
- Volgen van regels/conventies
14-16 jaar
De vaardigheden die jongeren beheersen/gebruiken zijn conceptueel/analytisch:
- Ervaring van tegenstrijdigheid
- Relativisme als mogelijke oplossing
- Behoefte aan discussie en debat
- Inzicht in conceptueel denken
- Inzicht in manipulatie
- Meer spelen en breken met de regels
16-18+ jaar
De vaardigheden die jongeren beheersen/gebruiken zijn analytisch:
- Inzicht in structuren
- Tegenstrijdigheden in groter verband geplaatst
Voor meer uitleg over de stappen in de culturele ontwikkeling van jongeren en praktijkvoorbeelden van Brabantse docenten - lees hier verder.
"Cultuureducatie stelt leerlingen in staat om zichzelf en de wereld te ontdekken."
De cultuurtheorie die onder de ontwikkeling in het cultureel bewustzijn ligt
Mensen leven niet ín maar mét hun geheugen. We leven in een werkelijkheid die telkens in een bepaalde mate anders is, omdat we verschil kunnen ervaren ten opzichte van wat we al kennen en weten. Cultuur is geen ding, maar een proces van voortdurend vormgeven aan die veranderende werkelijkheid. We doen dit op verschillende manieren. In Het Fundament (2019) waarin de grondslag van De Cultuur Loper is verwoord, wordt cultuur ook beschreven als de wijze waarop ‘mensen het leven vormgeven’ en als ‘waarde en betekenis geven aan het leven’. Als het gaat om cultuureducatie is DCL specifiek gericht op kunst en erfgoed.
Als we uitgaan van ‘cultuur’ als zijnde ‘betekenis geven aan het leven’, hebben we vier vaardigheden om vorm en betekenis te geven aan dat verschil tussen wat we in het hier en nu meemaken en wat we ons herinneren.
Vier vaardigheden om vorm en betekenis te geven aan cultuur
Waarnemen – stel je hoort iemand iets roepen in een taal die je niet kent. Toch herken je het als een uitdrukking en uit de lichaamstaal en toon maak je op dat de spreker boos is.
Verbeelden – je maakt je een voorstelling van waar het over zou kunnen gaan. Misschien is deze man beledigd of gekwetst door die andere persoon. Die ander zou zijn broer kunnen zijn.
Conceptualiseren – je blijft nog wat langer luisteren en observeren. Je interpreteert de situatie als een ‘ruzie’.
Analyseren – uit de situatie, het gedrag en de culturele achtergrond van het ruziënde duo analyseer je dat er sprake moet zijn van een familieruzie veroorzaakt door jaloezie.
Bekijk hier een voorbeeld van de reikwijdte van culturele uitingen
Deze zelfde vier vaardigheden zetten we ook in om vorm en betekenis te geven aan cultuur. Dit is dus in feite cultuur over cultuur:
Waarnemen – geschiedenis en journalistiek geven weer wat er zich afspeelt in cultuur.
Verbeelden – kunst en entertainment maken gebruik van de verbeelding om cultuur vorm en betekenis te geven.
Conceptualiseren – in politiek, filosofie, religie, zingeving en overtuigingen wordt betekenis gegeven aan wat we willen, aan onze idealen en visies.
Analyseren – in de wetenschap wordt onderzocht hoe cultuur in elkaar zit.
Al deze vormen van cultuur over cultuur zijn deel van ons cultureel bewustzijn. Ze spelen een rol in de ontwikkeling van onze identiteit. Mensen geven op allerlei manieren betekenis aan zichzelf, aan hun omgeving, maar ook aan de ander en het andere. Dit doen we ten aanzien van verleden, heden en toekomst. We reflecteren door waar te nemen, te verbeelden, te conceptualiseren en door te analyseren.
In de Cultuur Loper wordt gewerkt met drie culturele competenties, die hier raakvlak mee vertonen. Het ‘creërend vermogen’ is verwant aan verbeelding; het ‘onderzoekend vermogen’ aan waarneming en analyse; en het ‘reflecterend vermogen’ aan conceptualisering.
Colofon
Dit document ‘Doorkijkjes in de ontwikkeling van het cultureel bewustzijn van leerlingen in het Voortgezet Onderwijs’ is gemaakt door Emiel Copini, in opdracht van Kunstloc Brabant, en kwam tot stand in afstemming met Robin Brugman, Franny Meijer en Imke Donkers.
Het is voorgelegd aan en besproken met een klankbordgroep bestaande uit Jantine Hoekstra (educatie Parktheater Eindhoven), Celina van den Heuvel (docent Nederlands, CKV en Drama op het Van Maerlantlyceum in Eindhoven), Wouter Hädicke (docent Creatieve vakken, nieuwe media, digitale technieken op het Beatrixcollege in Tilburg) Thea Vuik (docent CKV en cultuurcoördinator op de Overlaat in Waalwijk) en Erica van de Kerkhof (Educatie Theater Artemis).
We gingen met hen in gesprek over betekenisvol kunst- en cultuuronderwijs en over het cultureel bewustzijn van jongeren. De voorbeelden die zij aandroegen, komen terug in deze tool. Dit inkijkje in de ontwikkeling van het cultureel bewustzijn van jongeren is in grote lijnen gebaseerd op het proefschrift Tussen willen en weten (Copini, 2019), op Cultuur² (Van Heusden, Rass, Tans, 2019) en op Eén van hen (Copini, 2020).